Adını Arapça "güneş" anlamına gelen "şems" sözcüğünden alan şemse motifi, içindeki deseni sınırlandıran bir çerçeve şeklinde başlı başına bir motif olarak kullanılmıştır. Bu motif, farklı kompozisyon şemalarının tasarlanmasında Osmanlı sanatı için temel rol oynamıştır.

Ciltçilikte Şemse'nin Yeri

Şemsenin asıl kullanım alanını oluşturan sanatların başında ciltçilik gelir. El yazması kitapların deri cildinin ön ve arka kapaklarının ve varsa mıklebinin merkezine yerleştirilen şemselerin erken örnekleri yuvarlak ve dilimli kenarlıdır. Zaman içinde şemseler ovalleşmiş, iki ucuna salbek denilen uzantılar eklenmiştir.

Şemse'nin Evrimi ve Tasvirleri

Çoğu şemsenin kenarına çizilen tığların da güneş ışınlarını betimlediği varsayılır. Salbekli şemselerin dört köşesine köşebentlerin yerleştirildiği kapak düzenlemesi yüzyıllar boyunca değişmemiş, yalnızca şemselerin içlerinin bezendiği motifler farklılaşmıştır. Selçuklu, Memluk ve erken Osmanlı dönemi yazma eserlerinin hem cildindeki hem de zahriye denen tezhipli ilk sayfalarındaki şemselerin içi rumiler, stilize bitkisel ve geometrik desenlerle bezelidir.

Osmanlı Klasik Dönemde Şemse

Osmanlı klasik döneminde şemselerin iç düzeninde hatayiler, Çin bulutları ve natüralist çiçekler ön plandadır. Cilt sanatında bu dönemde serbest dolantı ve dörtte bir simetrik şema örneklerine rastlanırken, özellikle İznik çinilerinde yarım simetrik şemalar tercih edilmiştir.

Çinilerde Şemse

Osmanlı döneminde şemseli ilk pano örneği, Bursa Yeşil Türbe’deki mihrabın iki yanında yer alan renkli sır tekniğindeki çinilerde görülür. 15. yüzyıl sonu ve 16. yüzyılın başına tarihlenen mavi beyaz seramiklerde şemse motifi stilize bitkisel motiflerle birlikte kullanılmıştır. 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çinilerde şemse kullanımı yaygınlaşmış, Edirne Selimiye Cami’nde olduğu gibi, ağırlıklı olarak düzenlemelerde tercih edilmiştir. Birinden diğerine açılan ve sonsuz düzende tekrarlanan oval madalyon veya şemseler aralıklı dizilmiş, etrafını saran süslemeli şeritlerle kompozisyonu zenginleştirmiştir. Şemseler bordür çinilerinde, ulama şemalı karolarda ve panolarda çok farklı düzenlemeler kapsamında karşımıza çıkar; içlerindeki lale, karanfil, gül, sümbül gibi çiçekler bir kökten simetrik olarak iki yana açılır veya tek bir dal üzerinde yükselir.

Uşak Halılarında Şemse

Uşak halılarında da şemse motifi önemli bir yer tutar. 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar dokunan ‘madalyonlu’ Uşak halılarının da karakteristik motifi olmuştur. Bu tür bir halı orta eksende yuvarlak veya oval, yanlarda sivri dilimli madalyonların sıralanmasından oluşan ve sonsuzluğa giden kompozisyon şemasındadır. Madalyonlar alt ve üst uçlardan çıkan salbeklerle uzatılmıştır; içleri rumilerle, aralarında kalan zemin ise çiçeklerle doldurulmuştur. 16. ve 17. yüzyıllara tarihlendirilen kemha ve çatmalarda görülen bu şemanın yanı sıra çatma yastık yüzlerinde cilt sanatındaki köşebentli şemse düzenlemesi sevilerek kullanılmıştır. Merkezi vurgulayan şemse motifinin adına uygun olarak güneşe benzer ışınsal madalyon şeklinde olması ayrıca dikkati çeken bir uygulamadır. Saf seccadelerde üstünden kandil sarkan her bir nişin ortasında, çini panolardakilere benzer çiçek buketli şemseler vardır. Saray halılarında, Sakız adasında dokunmuş ipekli yer yaygılarında, cilt süslemelerindeki salbekli şemse kompozisyonu kullanılmıştır.

Avrupa Etkisi ve Şemse'nin Devamlılığı

Avrupa sanatının etkisiyle birçok motif terk edilmişse de ciltçiliğin geleneksel kalıpları içinde şemse kullanımı devam etmiştir. Tezhip sanatında da Batı’ya açılmanın sonucu olarak yeni tarzlar geleneksel sanat anlayışıyla birleşmiş ve Türk Rokokosu olarak adlandırılan yeni bir üslup yaratılmıştır. 18. ve 19. yüzyılın gösterişli tezhipli el yazmalarında, özellikle Kur’an-ı Kerimlerin sayfa kenarlarındaki şemse biçimindeki işaret gülleri arasında natüralist üslupta çiçek buketleriyle bezeli zarif örnekler yer alır. Aynı incelikte çiçekli şemseler madeni eserlere de uygulanmıştır.

Osmanlı Sanatında Şemse'nin Eşsiz Yansıması

Şemse, Osmanlı sanatının derinliklerini ve estetik anlayışını yansıtan önemli bir öğedir. Tarih boyunca farklı formlar ve anlamlar kazanarak kültürel ve estetik bir miras bırakmıştır. Osmanlı'nın bu zengin kültür mirasını modern tasarım anlayışıyla buluşturan Şemsli Naturalist Desen, Serap Ereyli ve İznik Mavi Çini'nin özgün tasarımıyla evlerinize taşınıyor. Boyutları 40x100 cm olan bu eşsiz parça, tarihin ve sanatın birleştiği bir başyapıt. Siz de bu sanatsal mirası evinizde yaşatmak için linke tıklayıp panoya ulaşabilirsiniz.

Kaynaklar

Motif, Turgut Saner, Şebnem Eryavuz ve Hülya Bilgi, s.180-181.